هنوز همه‌ی گیاهان، حشرات، ماهی‌ها، و پستان‌دارانِ جهان شمارش نشده‌اند. اگر پژوهشگران بخواهند در این کار موفق شوند باید به شدت بر تلاش‌های خود بیافزایند، زیرا جنگل‌زدایی که دقیقه‌ای سی هکتار از جنگل‌های استوایی را منهدم می‌کند، و هم‌چنین مسأله‌ی بیابانی شدن و یا آلودگی‌های مختلف، همگی دست به دست هم داده‌اند و موجب نابودی انبوهی از گونه‌ها می‌شوند. با آهنگ فعلی، تا چند سال دیگر بیش از بیست درصد از گونه‌ها، دیگر وجود نخواهند داشت.
در مورد ارقام مربوط به گونه‌های گیاهی و حیوانی که روی زمین یا در آب زندگی می‌کنند فقط می‌توان به برآوردها تکیه کرد. احتمالاً تعداد آن‌ها بین 5 و 30 میلیون است، در حالی که فقط 4ر1 میلیون گونه تا امروز شناسایی شده‌اند. تردیدهایی که در این زمینه وجود دارند ناشی از میلیون‌ها گونه‌ی مختلف حشرات و بی‌مهرگان دیگر است، هم‌چنین هزاران نوع از خردسازوارگان (میکروارگانیسم‌ها) و گیاهان ناشناخته که تصور می‌شود در مناطق گرمسیری زندگی می‌کنند هنوز شناسایی نشده‌اند.
به نظر می‌رسد حشرات و بندپایان دیگر (شاخه‌هایی از بی‌مهرگان شامل سخت پوستان، هزارپایان، حشرات، و عنکبوت‌ها) بیش‌ترین گوناگونی را داشته باشند. حتی اگر فرض کنیم داده‌های موجود کامل نباشند، با این وصف گونه‌های شناخته شده‌ی فعلی حشرات باید دویست بار بیش‌تر از پستان‌داران باشند و در مسابقه‌ی گوناگونی، گوی سبقت را از همه بربایند. این امکان وجود دارد که تنها کم‌تر از یک سی‌ام میراث طبیعی زمین از نظر حشرات، شناسایی شده باشد، در حالی که نود و پنج درصد پستان‌داران (چهار هزار گونه)، خزندگان و دوزیستان (نُه هزار گونه) و نود و هشت درصد از پرندگان (نُه هزار گونه) شناخته شده‌اند. از نظر تعداد گونه‌ها، ده درصد ماهی‌ها و دست کم ده تا پانزده درصد از گیاهان هنوز کشف نشده‌اند. (این آمار بنا بر داده‌های بنیاد جهانی طبیعت تهیه شده است.) و اما نرم تنان که از نظر فراوانی و فزونی تعداد، دومین شاخه‌ی جانور شناسی را تشکیل می‌دهند صد هزار گونه را در بر می‌گیرند که سه چهارم آن‌ها دریایی و یک چهارم آن‌ها زمینی و یا رودخانه‌ای هستند. در مجموع، بی‌مهرگان زمینی و دریایی به تنهایی در حدود نود و هشت درصد از تنوع و گونه گونی زیستی کره‌ی زمین را تشکیل می‌دهند.

توضیح تصویر: انهدام جنگل‌های گرمسیری مانند این عکس در آمازون، یکی از علل اصلی انقراض گونه‌هاست. چنین برآورد می‌شود که از بین پنج تا سی میلیون گونه‌ی حیوانی و گیاهی زمین، جنگل زدایی طی سالیان آینده نزدیک به یک میلیون را نابود خواهد کرد. در یک هکتار از جنگل گرمسیری می‌توان تا چهار هزار گونه درخت مختلف را سرشماری کرد. در یک هکتار از جنگل‌های نواحی معتدل، فقط ده تا پانزده گونه وجود دارد.
تغییرات محلی و کلی محیط زیست که از فعالیت خود ما ناشی می‌شود به ناپدید شدن انبوهی از گیاهان و حیوانات با سرعتی که تاکنون زمین به یاد نداشته می‌انجامد. انقراض‌هایی که طی دوران‌های زمین شناختی در روی زمین پدید آمده‌اند قابل قیاس با بلاهایی نیستند که انسان از زمان گسترش فعالیت‌های صنعتی خود بر سر زمین وارد آورده است. به طور متوسط چنین برآورد می‌شود که از آغاز سده‌ی بیستم میلادی هر ساله بیش از یک گونه از مهره‌داران عالی ناپدید شده است. غالباً برای انقراض قطعی یک گونه، لازم است چندین دهه سپری شود: مثلاً از نوعی میمون کوچک امریکای استوایی فقط چندین ده نمونه در طبیعت باقی مانده است، و از پنج گونه‌ی کرگدن‌ها در جهان، کم‌تر از یازده هزار رأس به جا مانده است؛ این گونه‌ها به گونه‌ای قریب الوقوع با خطر انقراض رو به رو هستند. در سده‌ی شانزدهم میلادی، آهنگ انقراض، یک گونه در یک قرن بود. ولی در حال حاضر در جاهای مختلف جهان، روزانه یک یا دو گونه از گیاهان وحشی از بین می‌روند. اگر بپذیریم که به طور متوسط وجود یک گونه‌ی گیاهی شرطِ باز ماندن یازده گونه‌ی حیوانی است (این رقم در جنگل‌های استوایی، بیست است)، به بزرگی ابعاد قضیه پی خواهیم برد.
در کتاب اطلاعات ویژه‌ی پرندگان اشاره شده است که هشتاد و هشت گونه از پرندگان و هشتاد و سه گونه‌ی فرعی از آن‌ها از سال 1600 میلادی تاکنون منقرض شده‌اند، در حالی که این ارزیابی نسبت به آن چه واقعاً روی داده است درست نیست، زیرا هزار و بیست و نُه گونه از پرندگان در معرض خطر شدید نابودی‌اند و شش صد و سی و هفت گونه نیز تهدید به انقراض می‌شوند. اگر به این ارقام، هشتاد و هشت گونه‌ی منقرض شده را بیافزاییم به این نتیجه می‌رسیم که بیست درصد از نُه هزار گونه‌ی فعلی در حال انقراض هستند و یا منقرض شده‌اند.
چنان چه میزان فعلی انهدام ادامه یابد به زودی تا بیست درصد از گونه‌های فعلی نیز منقرض خواهند شد و از آن جا که بسیاری از آن‌ها هنوز از نظر علمی توصیف نشده‌اند، پس از انقراض، حتی متوجه نخواهیم شد که آن‌ها چه نقشی در اکوسیستم پیرامون خود بازی می‌کرده‌اند.
از نظر پیتر ریون، مدیر سابق باغ گیاه شناسی میسوری، مسائل بسیار روشن و خود گویای حقایق هستند، بدین سان که قسمت اعظم میراث طبیعی جهان در دهه‌های آینده به صورت نمونه‌هایی نگه‌داری شده در موزه‌ها به بقای خود ادامه خواهند داد. چه چشم انداز شادمانه‌ای برای بشریت! در مناطقی که فعالیت‌های انسانی به حد افراط نرسیده است، هنوز زیستگاه‌های اولیه وجود دارند، مانند قسمت‌هایی از امریکای جنوبی، اروپای شمالی، و نواحی قطبی. ظاهراً جنوبگان، تنها قاره‌ی تجاوز نشده‌ی کره‌ی زمین است؛ گروئینلند هم بزرگ‌ترین پارک طبیعی جهان را با مساحت هفت صد هزار کیلومتر مربع دارد.
از یک سو چنین می‌نماید که افزایش جمعیت انسان‌ها نامحدود است و از سوی دیگر زیستگاه‌های طبیعی هم‌چنان کوچک‌تر می‌شوند. هم اکنون بیش از هفت میلیارد نفر انسان روی زمین زندگی می‌کنند در حالی که جمعیت با آهنگ سرسام آور بیش از صد میلیون نفر در سال رو به تزاید است. از سال 1910 تاکنون جمعیت جهان بیش از چهار برابر شده است و در سال 2100 بیش از پانزده میلیارد نفر خواهد بود و بقیه‌ی گرفتاری‌ها از همین انفجار جمعیت ناشی می‌شوند که از آن جمله‌اند علل مستقیم و غیر مستقیم کاهش گونه‌ها که بدون تردید ازدیاد جمعیت بشر، انقراض و انهدام آن‌ها را شتاب می‌بخشد.
علل عدم تعادل محیط زیست طبیعی متعددند و غالباً دست به دست هم می‌دهند. آتش سوزی (یا دست کم پاره‌ای از انواع آتش‌ها)، عمدی و غیر عمد، زمین را در معرض فرسایش و بیابانی شدن قرار می‌دهند و با کاستن یا منهدم کردن فضاهای قابل زیست، بر سر راه خود، زندگی حیوانی را از بین می‌برند. استفاده‌های کشاورزی از زمین‌ها و محدودیت‌های دیگر به واسطه‌ی هر گونه مانعی، از علل ناپدید شدن گیاهان و حیوانات اصلی (گیاوزیا) هر منطقه است. بر هم کنش بین سازواره‌های زنده که انسان با وارد کردن پاره‌ای گونه‌ها به ویژه در محیط‌های زیست جزیره‌ای، برای پاره‌ای از گونه‌های حساس به بومی گرایی به وجود آورده است (پاره‌ای از گونه‌ها که بومی نامیده می‌شوند، دارای منطقه‌ی توزیع و پراکندگی بسیار محدود و محلی هستند)، به انقراض بسیاری از گونه‌های محلی انجامیده است. بیماری‌های همه‌گیر، به ویژه از نوع ویروسی، بین حیوانات گاهی در اثر وارد کردن گونه‌های خانگی به وجود می‌آیند که در مواردی می‌توانند به منبع وحشتناکی از بیماری‌ها تبدیل شوند. مبارزه با حیوانات شکارگر، که حیوانات مضر خوانده می‌شوند، و در گذشته با محیط تعادل داشتند، امروزه به کاهش بی‌نهایت زیاد پاره‌ای از گونه‌ها انجامیده است (گرگ‌ها، خرس‌ها، یوزپلنگ‌ها، سیاه‌گوش، و غیره). در این زمینه، اگر چه با تأخیر، تدابیری اتخاذ شده است که بر اثر هشیاری در جهت عکس انهدام عمل می‌کنند اما هنوز به حفظ باقی مانده‌های اندک نیانجامیده‌اند...
به نظر میشل ترانیه، معاون سابق آزمایشگاه پستان‌داران و پرندگان در موزه‌ی ملی تاریخ طبیعی فرانسه، شکار و انهدام حیوانات مختلف که قبلاً سلطه داشته‌اند، دست کم در مورد پستان‌داران از عوامل اصلی تهدید مستقیم به شمار می‌آید. با این حال، وی انهدام محیط‌های زیست طبیعی را که در تاریخ زندگی بشر در زمانی دیرتر صورت گرفته است از عوامل مهم این تهدید به انقراض می‌شمارد. آلودگی که می‌تواند به اشکال گوناگونی ایجاد شود در گسترش تهدیدهایی که بر روی اکوسیستم سنگینی می‌کنند سهیم است... و البته در مورد خود انسان نیز. و بالاخره اگر این مسأله را کوچک نشماریم، گردآوری نمونه توسط علاقه‌مندان می‌تواند مستقیماً به انقراض پاره‌ای از گونه‌ها، به ویژه پولک بالان (پروانه‌ها و شاپرک‌ها) بیانجامد. به نظر ژرژ برناردی، رئیس سابق پژوهش‌های مرکز ملی پژوهش‌های علمی در فرانسه، شکار پروانه‌ها، شمار انبوه مجموعه داران (کلکسیونرها)، اشتیاق و حرص بیش از اندازه برای به دست آوردن انواع محدود پروانه‌ها که هم ‌اکنون هم از تعادل طبیعی خارح شده‌اند، از افراط کاری‌های آشکار انهدام طبیعت هستند... که مستقیماً به خود انسان مربوط می‌شوند.
به این ترتیب می‌بینیم که جنگل گرمسیری مرطوب به سهولت می‌تواند تبدیل به بیابان شود و روزی برسد که دنیای سبز با هزاران گونه جان‌دارِ هنوز ناشناخته را به صورت سرزمین سنگی سترون و بی‌ثمر مشاهده کنیم. مثلاً امروزه، بیش از نیمی از جنگل‌های ساحلی افریقای غربی از بین رفته‌اند و فرصتی مناسب برای پیشروی سریع شن‌های روان پدید آورده‌اند.
خطر ناشی از جنگل زدایی، تنها متوجه گونه‌های ساکن قاره‌ها نیست، بلکه اکثر گونه‌های ساکن جزیره‌ها را نیز تهدید به نابودی می‌کند. بنا به گفته‌ی کریستیان ارار، استاد موزه‌ی ملی تاریخ طبیعی، اثر جنگل زدایی بر مجموع پرندگان جزیره‌ی ماداگاسکار بسیار نگران کننده است. چهار خانواده از پرندگان (در رده بندی موجودات، خانواده شامل جنس، و جنس شامل گونه است) که مناطق توزیع آن‌ها از اواخر قرن نوزدهم تاکنون بسیار واپس رفته است، در جاهایی به سر می‌برند که در معرض تهدید به نابودی است. مناطق جزیره‌ای، نگه‌ دارنده‌ی اصلی گونه‌های کم‌یاب و عمدتاً بومی هستند. دور افتادگی این مناطق ویژگی‌هایی در پرندگان به وجود آورده است که گونه‌های بومی و متعلق به آن منطقه‌ی به خصوص را آسیب پذیر می‌کنند. ژان کریستف بالوئه، دیرین شناس فرانسوی، برآورد می‌کند که در جزیره‌ی سنت هلن، از سی گیاه گُل‌دار بومی، ده گیاه منقرض شده است و پانزده تای دیگر در معرض تهدید جدی قرار دارند. و اما در هاوایی، دویست و هفتاد و سه گونه و گونه‌ی فرعی و جورهای مختلف گیاهی نابود شده است و هشت صد گونه‌ی دیگر در معرض خطر هستند. حدود ده درصد از گیای بومی هاوایی ناپدید شده است و چهل درصد دیگر آن تهدید به نابودی می‌شود.

توضیح تصویر: تاکنون از میراث طبیعی جهانی حشرات فقط یک سی‌ام آن‌ها شناخته شده است. از آن میان، بسیاری از پروانه‌ها، حتی پیش از آن که متخصصان آن‌ها را شناسایی کرده باشند منقرض می‌شوند. تداوم شکار پروانه‌ها، تعدد وجود مجموعه‌داران با علاقه‌ی وافر به گونه‌هایی که هم اکنون هم در حال نابودی هستند، از دلایل قابل توجه این وضع هستند.
افزون بر این، موجوداتِ پاره‌ای از دریاچه‌ها یا رودخانه‌ها نیز که در این سکونتگاه‌ها ویژگی یافته‌اند بی‌نهایت حساس هستند. هر دگرگونی در محیط زیست آن‌ها و یا وارد کردن گونه‌های غیر بومی در زیستگاهشان، احتمال دارد به ناپدید شدن آن‌ها بیانجامد.
بنا به گفته‌ی ژرار آیمونن (معاون سابق موزه‌ی ملی تاریخ طبیعی و متخصص گیاهان در فرانسه) در محیط‌های زیستی، بارزترین واپس روی‌ها با اکوسیستم کشاورزی دشت‌ها و یا ارتفاعات متوسط مربوط بوده‌اند. پدیده‌های واپس روی که دست کم به شصت درصد گیاهان مربوط می‌شود، بین هفتاد و پنج تا صد سال روی می‌دهند، و شدت این پدیده‌ها چه از نظر زمانی و چه در سطح میزان‌های ژنتیکی، طی سده‌های اخیر بیش‌تر بوده است.
معمولاً مناطق مرطوب شدیداً دچار دگرگونی و تخریب می‌شوند، بدین معنی که در این نواحی چهل درصد از گیاهان در حال واپس روی هستند و اگر گیاهان بومی را هم در نظر بگیریم این نسبت به هشتاد درصد می‌رسد. مناطق ساحلی نیز تماماً به همین سرنوشت گرفتار بوده‌اند، به ویژه طی سده‌های اخیر و به دلایل شناخته شده‌ای از قبیل تنظیم مصنوعی جریان آن‌ها، اصلاح نهرهای آب، و مسکونی کردن سواحل و استفاده‌های مختلف از آن‌ها.
بنا به گفته‌ی آیمونن، به نظر می‌رسد که شانزده گونه‌ی خاص اروپا منقرض شده باشند، دو هزار گونه در حال نابودی، و صد و بیست تاکسون (اصطلاح کلی رده بندی، صرف نظر از گونه، جنس، و خانواده و مرتبه‌ی آن‌ها در رده بندی) تهدید به نابودی می‌شوند. آیمونن در عین حال تصریح می‌کند که تنها مقایسه‌ی رده شناسی برای نتیجه گیری نهایی کافی نیست و باید هم‌زمان، وسعت نسبی زیستگاه منطقه‌ای نیز بررسی شود.
داده‌های اتحادیه‌ی بین المللی حفظ طبیعت نشان می‌دهند که هزار گونه از گیاهان آوندی شناخته شده و چهار هزار و پانصد گونه‌ی حیوانی در معرض انقراض قرار دارند و بسیاری دیگر پیش از این که کشف شوند نابود خواهند شد. از یازده هزار و پانصد گونه‌ی گیاهان اروپا بیست گونه از بین رفته‌اند و هزار و دویست گونه در معرض خطر قرار دارند. اما این وضع در استرالیا وخیم‌تر است، زیرا از بیست و پنج هزار گونه‌ی گیاهی شناخته شده صد و بیست گونه ناپدید شده‌اند و دویست گونه در سراشیبی نابودی قرار دارند...
خطرهایی که محیط‌های دریایی حاکم را تهدید می‌کنند در مقایسه با محیط‌های زمینی، همه به یک نوع و با یک شدت نیستند. دریاها و اقیانوس‌ها محیط‌هایی پیوسته را تشکیل می‌دهند و محیط زیستی بسیار متعادل دارند. به طور کلی دگرگونی‌های موضعی به سرعت توسط حجم عظیم آب که در سه بُعد منتشر است، مستهلک می‌شوند. مقیاس‌های فضایی بسیار متفاوتند، بدین معنی که گسترش محیط دریایی در مقیاس میلیون‌ها کیلومتر مربع است... البته مقیاس‌های زمانی نیز ویژگی‌های خاص خود را دارند. انعطاف بوم شناختی و زیست شناختی نسبی سازواره‌های دریایی معمولاً ضامن بقای گونه است. بنا بر نظر دومینیک دومان، استاد موزه‌ی ملی تاریخ طبیعی و مدیر سابق آزمایشگاه زیست شناسی بی‌مهرگان دریایی، تهدیدی که بر محیط‌های زیست دریایی وارد است بیش‌تر متوجه مجموعه‌ی این گونه‌ها و اکوسیستم‌هاست تا بر تک تک گونه‌ها.
در محیط‌های زیست زمینی (خشکی)، سرعت ترمیم و تولید مثل مجدد یک جمعیت یا یک زیستگاه طبیعی چنان چه این کار میسر باشد، طولانی‌تر و نامطمئن‌تر است. چنان چه اکوسیستمی از نظر فیزیکی تغییر یافته باشد، یا اگر گونه‌های اصلی آن دیگر نتوانند آن را در اختیار داشته باشند، فرایندهای طبیعی، دیگر آن را ترمیم نخواهند کرد و تهدیدهای سنگینی متوجه جانوران آن ناحیه خواهد شد.
بنا بر این، مشکلات بازگشت به موقعیت اولیه بسیار زیاد است. وارد شدن گونه‌های غیر بومی، وجود قلمروهای بسیار کوچک یا بسیار ویژه، بومی‌گرایی، سکونتگاه‌هایی که به طور جبران ناپذیری در اثر آلودگی یا غیر آن دگرگونی یافته‌اند، از عواملی هستند که مانع یا متوقف کننده‌ی روند احیای زیستگاه می‌شوند. در این صورت باید از نزدیک، شبکه‌های متعدد و متراکم ارتباطی کارکرد بوم شناختی را که بین حیوانات و گیاهان برقرار شده‌اند در نظر گرفت، زیرا آن چه تعاون زیست شناختی محیط‌های زیست طبیعی را برقرار می‌کند تعداد بی‌نهایت زیاد بر هم کنش‌های بین گونه‌هاست. زنجیره‌های غذایی وابستگی متقابل بین جانوران و گیاهان، فعالیت‌های حیوانی که حضور این یا آن گونه را فراهم می‌سازد و غیره تعادل ارزشمند طبیعت را تشکیل می‌دهد. محافظت از محیط‌های زیست، بهترین طریق نجات گونه‌های گیاهی و حیوانی موجود در آن‌هاست. در حالی که تنها دو درصد از سطح زمین‌های بیرون از آب (خشکی‌ها)، یا به عبارتی سی صد و هفت میلیون هکتار، به طور کامل محافظت می‌شود، محافظتِ یک گونه مسلماً هم به محافظت از سکونتگاه او بستگی دارد و هم به حفظ کل اکوسیستمی که خود را با آن منطبق ساخته است. کریستیان ارار مانند بسیاری از بوم شناسان بر این باور است که پرندگان، شاخص‌های خوبی برای نشان دادن وضع اکوسیستم‌ها هستند. پاره‌ای از گونه‌های مورد تهدید، نشانه‌های اولیه و جدی درست کار نکردن عمومی سیستم طبیعی هستند. از همین روست که تلاش برای مطالعه‌ی کار کرد سیستم‌های طبیعی ضرورت می‌یابد.
از نظر پیتر ریون نیز از دست رفتن تنوع زیست شناختی به عنوان یک مسأله‌ی جهانی هنوز شناخته نشده است. او برای نگرش به تنوع زیستی پیشنهاد تازه‌ای دارد: در این نگرش نه تنها به خاطر زیبایی تمامی سازواره‌های گیاهی و حیوانی جهان، بلکه به خاطر وابستگی تقریباً فردی هر یک از ما به آن به عنوان منبع اولیه‌ی تداوم زندگی (بیش از نود و سه درصد از غذای ما از گیاهان به دست می‌آید که اعقاب وحشی آن‌ها، تنوع ژنتیکی ضروری را ایجاد نموده‌اند و این استدلال در مورد حیوانات نیز صدق می‌کند) و به خاطر وابستگی به مجموعه‌هایی که این سازواره‌ها در آن‌ها فعالیت و کار می‌کنند و پایداری جهانی محیط‌های زیست طبیعی را تأمین می‌نمایند، تمام سازواره‌های گیاهی و جانوری باید مورد ستایش قرار گیرند. همه‌ی این مجموعه است که موجودیت ما را امکان پذیر می‌سازد و نباید فراموش کنیم که ما هیچ حق به خصوصی برای انهدام بی‌رویه‌ی سازواره‌ها نداریم، زیرا آن‌ها هم همراه با ما برای زندگی در این جهان سهمی دارند. از دست رفتن تنوع زیستی ممکن است تنها به بهای گزاف بهره گیری کوتاه مدت از میراث طبیعی کره‌ی زمین به دست آید.

توضیح تصویر: بازگرداندن حیوانات باغ وحش به محیط‌های زیست طبیعی (مانند این مورد یوز پلنگ سیاه گوش در کوه‌های وژ فرانسه) فقط با گذشت زمان موفقیت آمیز خواهد بود. گاهی فرصت لازم برای خو گرفتن به آب و هوا تا پنج سال هم طول می‌کشد و در نتیجه باید تعداد زیادی را رها کرد.

 

عوامل

انقراض هولوسین در اثر عوامل مختلفی رخ داده است، که برخی از آنها طبیعی است و برخی دیگر به اقدامات انسان مربوط می‌شود. در حال حاضر پنج عامل بر انقراض گونه ها تأثیر می گذارد که عبارتند از تخریب زیست بوم ها، آلودگی محیط زیست، شکار و بهره برداری بی رویه از گونه ها، گونه های مهاجم و تغییر آب وهوا. </"ref name= "zistnews>

گرم شدن زمین

از حدود ۱۲ هزار سال پیش با آغاز دوره هولوسین و پایان آخرین عصر یخ، دمای هوای کره زمین افزایش قابل توجهی یافت. طی آخرین سال‌های دوره پلیستوسن یعنی ۱۵۰۰۰ هزار پیش تا نخستین سال‌های دوره هولوسین یعنی ۱۰۰۰۰ هزار سال پیش متوسط دمای زمین ۶ درجه سانتیگراد افزایش یافت و بسیاری از یخچال‌های آخرین عصر یخبندان] شامل یخچال‌های اروپا و آمریکای شمالی ذوب شد. بسیاری از جانوران بخصوص پستانداران بزرگ نظیر ماموت نتواستند با این تغییر آب و هوا سازگار شوند و منقرض شدند.

نخستین دوره گرمایش زمین که بین ده تا پنج هزار سال پیش به حداکثر خود (دمایی به طور متوسط نزدیک به دمای فعلی زمین) رسید، به طور طبیعی رخ داد، اما از میانه قرن نوزدهم گرمایش زمین در اثر فعالیت های صنعتی و انتشار گازهای گلخانه ای توسط انسان، به وقوع پیوسته و همچنان ادامه دارد. طبق چهارمین گزارش ارزیابی IPCC که در سال 2007 منتشر شد "با اطمینان متوسط می توان گفت چنانچه متوسط گرمایش جهانی از 1.5 تا 2.5 درجه سانتیگراد (نسبت به بازه 1980 تا 1999) فراتر رود، تخمینا 20 تا 30 درصد گونه هایی که تا کنون تشخیص داده شده‌اند احتمالاً در معرض خطر افزایش یافته انقراض هستند. چنانچه افزایش متوسط دمای جهانی از حدود 3.5 درجه سانتیگراد فراتر رود، مدل های ارزیابی انقراض قابل ملاحظه ای (40 تا 70 درصد گونه های تشخیص داده شده) را در سرتاسر جهان پیش بینی می کنند " ^[۹]

شکار

طبق شواهد جانوران بزرگ با فاصله زمانی نسبت اندکی در حدود هزار سال پس از ورود انسانبه هر سرزمینی، جز آفریقا، آسیا و اروپا، منقرض شده‌اند.^[۱۰] انسان‌ها نزدیک به ۱۲۵۰۰ سال پیش به آمریکای شمالی رسیدند و ماموت‌ها و کارائیب نیز شماری از گونه‌های بزرگش را پس از رسیدن انسان به آنجا در حدود ۸ هزار سال پیش منقرض شدند. انسان برای نخستین بار حدود ۲۰۰۰ سال پیش به ماداگاسکار وارد شد و در این جا نیز گونه‌های بزرگ تر نظیر فیل مرغ، گونه‌ای از اسب آبی و نیز اندکی پس از ورود انسان منقرض شدند.[۱۱]

پس از گسترش تمدن صنعتی و به کارگیری سلاح گرم برای شکار شدت انقراض بیشتر شد و علاوه بر حیوانات بزرگ، پرندگان، پستاندارن و ماهیان با ابعاد کوچک نیز شکار و منقرض شدند.

نابودی زیست بوم ها

در دوره هولوسین انسان شروع به کشاورزی نمود. معدودی از حیوانات و گیاهان را برای استفاده خود اهلی کرد و با سایر جانداران را عمدتاً به عنوان آفت یا حیوان وحشی مقابله کرد. تدریجاً زمین‌های بیشتری را به کشت چند محصول خاص اختصاص داد. بدین ترتیب زیست بوم‌های طبیعی را دگرگون کرد. جاندارانی که نتوانستند زیست بوم دیگری بیابند و یا خود را با تغییر زیست بوم سازگار کنند، تدریجاً منقرض شدند.

امروزه روند گسترش کشاورزی به پدیده جنگل زدایی منجر شده است. بین سالهای ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰ در حدود ۳٫۴ درصد از جنگلهای جهان معادل ۱٫۴ میلیون کیلومتر مربع – یعنی سطحی برابر کشور مکزیک – از بین رفته است. در بیشتر موارد نیز جنگلها برای تامین غذا به اراضی کشاورزی تغییر کاربری پیدا می‌کنند.^[۱۲]

برخی گونه های منقرض شده

فهرست ذیل شامل برخی از گونه های شناخته شده و معروف منقرض شده در این دوره است. در هر مورد آخرین سال های تقریبی که در آخرین زیستگاه احتمالی زندگی می کرده ذکر شده است. ^[۱۳]

• فیل عاج مستقیم (Straight-tusked elephant)؛ 9550 سال قبل از میلاد، مناطق جنوب اروپا
• خرس صورت کوتاه (Short-faced bear)؛ 9530 سال قبل از میلاد، اوهایو
• اسب مکزیکی (Equus conversidens)؛ 9380 سال قبل از میلاد، آلبرتا
• بیسون باستانی (Bison antiquus)؛ 9180 سال قبل از میلاد، آلبرتا
• ماموت پیگمی (Pygmy mammoth)؛ 9080 سال قبل از میلاد، ، کالیفرنیا
• ماموت کلمبیایی (Columbian mammoth)؛ 8980 سال قبل از میلاد، آلبرتا
• هیپیدیون (Hippidion)؛ 8975 سال قبل از میلاد، آمریکای جنوبی
• شتر آمریکایی (Camelops)؛ 8420 سال قبل از میلاد،
• استگ موس (Stag-moose)؛ 8280 سال قبل از میلاد.

پروانه هاي ايران در معرض انقراض
گفت وگو با عليرضا نادري، پروانه شناس و نويسنده كتاب راهنماي ميداني پروانه هاي ايراني

نويسنده: فرناز حيدري

پروانه هاي ايران تا مدت هاي مديد رازهاي سر به مهري بودند که فقط به دليل زيبايي ظاهري مورد تحسين قرار مي گرفتند. محققان بسياري سال ها تلاش کردند و رنج سفرهاي بيشمار را بر خود هموار ساختند تا با ثبت يکي از غني ترين سرمايه هاي کشور در بانک هاي اطلاعاتي جهاني زمينه را براي شناسايي و مطالعات بيشتر فراهم کنند. مهندس عليرضا نادري 20 سال است روي پروانه هاي ايراني تحقيق مي کند و کتاب راهنماي ميداني پروانه هاي ايران را نوشته است. به عقيده نادري پروانه ها به واسطه عمر کوتاه و ناتواني در سازگاري سريع با تغييرات شرايط، محيطي مي توانند يکي از بهترين شاخص ها براي سنجش سلامت اکوسيستم باشند. اين محقق ايراني موفق شده چندگونه و زيرگونه جديد از پروانه هاي ايراني را در مرکز بارکد زيستي معرفي و ثبت کند. مصاحبه اختصاصي جام جم را با او در ادامه مي خوانيد.
    
    چه عواملي بر شناسايي يک گونه پروانه به عنوان گونه اي جديد يا بومي تاثير دارد؟
    به همت تعداد زيادي از متخصصان داخلي و خارجي تا امروز در ايران حدود 415 گونه پروانه ثبت و شناسايي شده است. از اين تعداد حدود 70 گونه اندميک يا بومي انحصاري ايران است از جمله گونه هاي شيرازيکا و زاگرسيکا که بومي منطقه زاگرس هستند و در نام علمي هم به زيستگاه آنها گريزي زده شده است. براي تشخيص يک گونه در قديم از صفات مورفولوژيکي (ريخت شناسي) استفاده مي شد، امروزه مورفولوژي همچنان کاربرد دارد ولي از آنجا که در حشرات به دلايلي نظير کوچک بودن آنها قضيه به نحوي تخصصي تر مي شود و صفات هم بسيار پيچيده و متنوع است، شناسايي گونه ها ديگر به آن راحتي نخواهد بود. در نتيجه بايد صفات جديدي پيدا شود که از جمله مي توان به پيش کشيدن مسائل اکولوژيکي و بيولوژيکي اشاره کرد. علاوه بر آن در سال هاي اخير مطالعات ژنتيکي نيز به ميان آمده که بارکد و آناليز ژنتيکي بخشي از اين قضيه است. مجموع اين موارد تا حدودي باعث مي شود يک محقق بتواند با اطمينان بيشتري بين يک گونه با گونه نظير تمايز قائل شود. در برخي موارد گونه ها تفاوت هاي بارز دارند؛ مثلادر گونه زاگرسيکا مي توان فقط از روي ظاهر، اختلاف را با گونه نزديک يعني مناوا تشخيص داد، اما در برخي گونه ها علاوه بر ظاهر لازم است کارهاي دقيق تر ژنتيکي، اکولوژيکي و بيولوژيکي انجام شود.
    
    شنيده ايم گونه اي هم به نام شما ثبت شده است!
    اين گونه که نادري نام دارد، گونه اندميک يا بومي ايران است و در منطقه کوهستاني کرمان زيست مي کند. در واقع يک گونه کمياب است که در فصل بهار صرفا در اين منطقه ظاهر مي شود و فقط ده تا 15روز در طول سال پرواز مي کند. اين گونه شخصا از سوي اينجانب پيدا نشده، بلکه محققان آلماني آن را يافتند و به دليل لطف به اينجانب نام آن را نادري گذاشتند. همان طور که مطلع هستيد، اسامي علمي اغلب يا منتسب به افراد مشهور آن عرصه علمي يا حتي آن کشور است يا مي تواند اسم منطقه يا ويژگي اي باشد که بر اساس آن بتوان توصيفي از آن گونه ارائه داد؛ براي مثال ممکن است رنگ، خال، دم، زائده يا لکه خاصي براي يک پروانه باشد. در اصل تا آنجا که مقدور باشد، اسم علمي يک پروانه بايد به توصيف آن کمک کند اما به عنوان نمونه در مواردي هم به افتخار کساني که سال ها در عرصه پروانه شناسي کار کرده اند، نامگذاري را انجام مي دهند. به عنوان مثال در ايران دو گونه به نام من است که دومي يک بيد روز پرواز منطقه ايلام است که خودم آن را پيدا کردم و به يک محقق آلماني که در زمينه بيدها تخصص داشت، تحويل دادم. ايشان نيز صلاح دانستند اين گونه را به نام من ثبت کنند.
    
    پروژه بارکد حيات در بخش پروانه ها، جداي از شناسايي يک گونه تا چه حد مي تواند در امر حفاظت از آن موثر باشد؟
    پروژه بارکد حيات حدود شش تا هفت سال پيش در کانادا کليد خورد. اين پروژه بر اين اساس کار مي کند که در بخشي از زنجيره DNA کدهايي وجود دارد که براي هر گونه ثابت است. در اين پروژه يک مخزن يا بانک کدي ساخته مي شود که شامل همين قطعات DNA گونه هاي مختلف است و سپس توالي زنجيره DNA را از آن بانک مرجع روي سايت ها مي گذارند. وقتي يک محقق بخواهد يک گونه ديگر را مقايسه کند، نمونه هايي که وجود دارد اصطلاحا بارکد مي شود و با بانک مرجع مورد مقايسه قرار مي گيرد. از روي مطابقت آنها با يکديگر محقق متوجه مي شود گونه مدنظر وي آيا همان گونه است يا گونه و زيرگونه ديگري است. کلاتاکسونومي و شناخت گونه ها به هر طريقي که باشد چه از طريق بارکد چه از طرق ديگر براي حفاظت ارزش زيادي دارد. به قول معروف تا دقيقا ندانيم چه سرمايه اي داريم، نمي توانيم از آن حفاظت کنيم. درست است که اکنون سمت و سوي حفاظت در جهان بيشتر به حفاظت اکوسيستمي و هرآنچه داخل آن هست، متمايل شده اما دليل نمي شود که به اجزاي اکوسيستم بي اعتنا باشيم چرا که در غير اين صورت نمي توان مديريت درستي انجام داد.
    
    چه بخش هايي از پروسه طولاني بارکد DNA پروانه ها در ايران و چه قسمت هايي با مشارکت موسسات يا دانشگاه هاي خارج از کشور انجام شده است؟
    پروسه بارکد پروانه هاي ايران کلادر کانادا دنبال شد. اين کار را شخصا حدود شش سال پيش با دانشگاه آلبرتا کانادا انجام دادم و تمام نمونه هاي لازم را که شامل حدود 220 يا 230 گونه از پروانه هاي ايران بود، در اختيار آنها قرار دادم. اين پروژه نخستين پروژه بارکد حشرات از کشور ايران بود. براي اين کار نمونه ها بايد از بافت تازه برداشته شود، مي توان کل بدن يک پروانه باشد که خوب البته بسيار بهتر است يا حتي مي تواند تکه اي از بدن آن باشد. معمولانمونه هاي قديمي تر در بارکد چندان جوابگو نيست. با توجه به اين که رشته اينجانب ژنتيک نبود، نمونه ها را تهيه و ارسال کردم و ادامه تحقيقات ژنتيکي در کانادا دنبال شد. اين کار اکنون در کل دنيا انجام مي شود و حتي به مرز چند هزار گونه هم رسيده است.
    
    کاربرد اين بارکد چيست؟
    بارکد را مي توان با يک مثال بهتر تشريح کرد: فرض کنيد يک محقق در حال بررسي خصوصيات يک گونه پروانه است. براي وي همانقدر که صفت رنگ اهميت دارد، بارکد هم مهم بوده و چيزي فراتر از آن نيست و در واقع بارکد را يک صفت براي يک گونه مي دانيم. همه اينها روش هايي تکميلي است که براي شناخت و حفاظت، گام هاي موثري محسوب مي شود. آنچه به ثبت يک گونه پروانه به عنوان در معرض خطر انقراض چه در ايران و چه در جهان کمک مي کند، در واقع همان شناسايي است که بارکد هم يکي از روش هاي شناسايي است.
    
    در مجموع يک پروانه چه ويژگي هايي بايد داشته باشد که بتوان براي آن صفت کمياب يا در معرض خطر انقراض را مطرح کرد؟
    در وهله اول بايد گفت اگر تهديدات محيطي از حدي فراتر برود، جمعيت کاهش پيدا مي کند و پروانه کمياب مي شود. تحت اين شرايط معمولاگفته مي شود که پراکنش يک جمعيت لکه اي شده و اين مساله حتي مي تواند به واسطه تغييرات اقليمي هم باشد. از طرف ديگر برخي از گونه ها ذاتا کمياب هستند، اين مي تواند به دليل محدوديت هاي بيولوژيکي و ژنتيکي طي ميليون ها يا هزاران سال باشد يا حتي اين اتفاق ممکن است طي چند سال اخير رخ داده باشد که البته از اين مسائل اغلب اطلاع دقيقي نداريم. گاهي شاهد هستيم که پروانه ماده تخم زيادي نمي گذارد يا روي گياهي که تخم مي گذارد، تخم ها پارازيته مي شوند که اين مورد مي تواند به واسطه زنبورهاي انگل يا تغذيه حشرات ديگر از تخم ها باشد. همه اينها در مجموع به روش ها يا استراتژي هاي مختلف حيات برمي گردد.
    
    شاخص ترين گونه هاي منقرض شده پروانه ها در ايران متعلق به چه زيستگاه هايي در کشور است؟
    اظهارنظر در اين مورد کار چندان آساني نيست ولي طبيعتا زاگرس به دليل آسيب پذيرتر بودن اکوسيستم و چراي بي رويه بيشتري که در آن صورت گرفته و خشکسالي که طي چند سال اخير شاهد آن بوده ايم و مجموع اتفاقات ديگر و شايد مهم تر از همه تعداد بالاي گونه هاي اندميک که در اين منطقه ثبت شده، بيشترين تعداد پروانه هاي کمياب را در خود جاي داده است. از اين نظر منطقه زاگرس مياني تا جنوبي وضع چندان مطلوبي ندارد. در مناطقي مثل خراسان نيز که تعداد گونه هاي اندميک به دليل اشتراک کوه هاي اين منطقه با افغانستان و ترکمنستان کمتر است، باز هم به دليل چراي بي رويه خصوصا در بخش هاي شمالي تر مثل شمال کوه هاي کپه داغ بشدت اکوسيستم ها دچار آسيب و تخريب شده و بالطبع جمعيت گونه هاي مختلف هم بشدت کاهش پيدا کرده است.
    
    آيا در کلکسيون هاي علمي شما پروانه هايي هستند که ديگر در طبيعت نبوده و منقرض شده باشند؟
    در مورد پرسش اين سوال کمي بايد دقيق تر بود. چنين مواردي هستند اما نمي توان گفت که منقرض شده اند چرا که انقراض در حشرات به صورت انقراض جمعيت است. آمارهايي که گاه ارائه مي شود مبني بر آن که اين تعداد حشره در حال انقراض است، اغلب صحيح نيست. آمار در واقع اين را مي گويد که جمعيت ها در حال انقراض هستند. فرضا يک جمعيت از يک گونه اي در يک منطقه زيست مي کند و در طول زمان بررسي ها نشان مي دهد که آن گونه کم و کمتر شده تا اين که در نهايت ديگر در آنجا يافت نمي شود. در اين موارد اغلب نتيجه گيري علمي مي گويد که جمعيت اين گونه خاص در اين منطقه منقرض شده، اما ممکن است که جمعيت هاي ديگري از آن گونه در جاهاي ديگر باشد. از طرف ديگر گاهي جمعيتي از يک منطقه حذف مي شود و سال ها مي گذرد تا جمعيتي از آن حتي در جاهاي ديگر پيدا شود. به عنوان مثال در منطقه زاگرس اين مساله را داشته ايم، گونه اي تحت عنوان Polyommatus / stempfferi که بسيار کمياب و محدود به مناطق خاص از جمله رشته کوه هاي زاگرس از خوانسار تا شيراز و شيرکوه يزد بود از حدود 50 سال پيش يافت نشده بود تا آن که يک پژوهشگر غيرايراني نمونه اي از آن را پيدا کرد و به من خبر داد. بعدها شاهد آن بوديم که اين گونه به صورت خيلي محدود احيا شده منظور اين است که انقراض براي پروانه ها تعريف متفاوتي دارد و ما هنوز در دنيا با صراحت نمي توانيم گونه اي را منقرض شده اعلام کنيم.
    
    چه گام هاي تحقيقاتي و پژوهشي، پيش زمينه ثبت 14 گونه و زيرگونه جديد از پروانه هاي ايران توسط شما را ميسر کرد؟
    پشتوانه تحقيقاتي اينجانب را علاقه دوران کودکي شکل داد و بعد از آن با آقاي دکتر وازريک نظري که نويسنده کتاب پروانه هاي ايران هستند، آشنا شدم. آشنايي با ايشان پروسه کار را براي من تغيير داد چرا که وارد يک کار علمي تر شدم. از سال 70 تاکنون بيش از 410 سفر علمي حشره شناسي در کشور و چند سفر هم به کشورهاي همسايه در همين زمينه انجام داده ام. بعد از سفرهاي زياد پژوهشي کم کم اکوسيستم ها، زيستگاه ها، پوشش گياهي و جانوري بهتر شناخته و در نتيجه پيدا کردن گونه هاي جديد هم آسان تر مي شد. فرضا بسيار پيش آمده که من يک کوه بخصوص را در پنج تاريخ مختلف بررسي کرده ام چرا که اغلب پروانه ها در مناطق مختلف در تاريخ هاي متفاوت رويت مي شوند به عنوان مثال يک پروانه امروز ديده مي شود، يکي 20 روز بعد و يکي ديگر سال بعد حتي برخي ممکن است تا سه سال در جايي پرواز نکنند؛ همه اينها به آب و هوا بستگي دارد. پس يک محقق بايد همه زيستگاه ها را در همه فصول و چند سال پياپي سرکشي کند.
    گاهي بعد از پنج يا شش بار سرکشي به يک محل يک گونه متفاوت ديده مي شود. همه اينها دست به دست هم مي دهد و ضريب احتمال موفقيت را تعيين مي کند. خيلي از گونه هايي که توسط من پيدا شدند، براساس پيش بيني بودند يعني چون محل و زما

نظرات شما عزیزان: